فعل ثلاثی دو نوع است:
1- ثلاثی مجرّد 2- ثلاثی مزید
اغلب فعل هایی که در دوره راهنمایی با آن آشنا شده اید ثلاثی مجرّد بودند.
سَمِعوا، رَفَعْنا، یلعَبانِ، تحکُمُ، تَصبِرونَ، حَمَلَتْ، اُکْتُبوا
ثُلاثی مجرّد به فعلی می گویند که اوّلین صیغه فعل ماضیِ آن از سه حرف تشکیل می شود. مثلاً این فعلها ثلاثی مجرّد هستند (سَمِعوا، رَفَعْنا، یَلعَبانَ، تَحکُمُ، تَصبِرونَ، حَمَلْتَ، اُکتُبوا) اوّلین صیغه ماضیِ این فعلها به ترتیب عبارتند از( سَمِعَ،رَفَعَ، لَعِبَ، حَکَمَ، صَبَرَ، حَمِلَ، کَتَبَ) می بینیم همه این فعل ها سه حرفی اند.
سَمِعوا - رَفَعْنا- یَلعَبانِ- تَحْکُمُ- تَصْبِرونَ- حَمَلَتْ- اُکْتُبوا
سَمِعَ - رَفَعَ - لَعِبَ - حَکَمَ - صَبَرَ - حَمَلَ- کَتَبَ
ثلاثی مزید
فعل ثلاثی مزید به فعلی گفته می شود که اولین صیغه ماضی آن بیشتر از سه حرف باشد.
أخْرَجْنا- تُعَلِّمونَ- هاجَرْتُم- إجْلَسْتَ- قَدَّمْنا- سافَروا
به این 6 فعل توجّه کنید: اوّلین صیغه ماضی این فعل ها عبارتند از:
أخْرَجَ - عَلَّمَ- هاجَرَ- أجْلَسَ- قَدَّمَ - سافَرَ
عَلَلمَ قَددَمَ
می بینید که به اولین صیغه ماضی هر یک از این فعل ها حرفی اضافه شده است.
فعل ثلاثی مزید به فعلی گفته می شود که اولین صیغه ماضی آن بیشتر از سه حرف باشد.
بنا براین به این فعلها فعل های ثلاثی مزید گفته می شود.
برای تشخیص مجرّد از مزید به اولین صیغه ماضیِ آن فعل مراجعه می کنیم.
هر کدام از فعلهای ثلاثی مزید، دری از نظر معنی بر روی ما می گشاید؛ به هر گروه از این افعال یک باب می گویند و فعلهای ثلاثی مزید دارای هشت باب مشهور هستند که ما در درس دوم با سه باب از بابهای ثلاثی مزید آشنا می شویم. شما می توانید این بابها را در جدول زیر مشاهده کنید:
|
باب |
وزن ماضی |
وزن مضارع |
وزن امر |
|
إفعال |
أفْعَلَ |
یُفْعِلُ |
أفْعِلْ |
|
تَفعیل |
فَعَّلَ |
یُفَعِّلُ |
فَعِّلْ |
|
مُفاعَلَة |
فاعَلَ |
یُفاعِلُ |
فاعِلْ |
دانش آموزان عزیز، شما اکنون می توانید مثالهایی را در باب های گفته شده ملاحظه کنید. به معنی کلمه ها نیز دقّت کنید.
مثال برای ثلاثی مزید باب «إفعال»
|
ماضی |
مضارع |
مصدر |
امر مخاطب |
|
أجْلَسَ: نشاند |
یُجْلِسُ : می نشاند |
إجلاس: نشاندن |
أجْلِسْ: بنشان |
ثلاثی مجرّد، فعل بالاعبارت است از:
|
ماضی |
مضارع |
مصدر |
امر مخاطب |
|
جَلَسَ: نشست |
یَجْلِسُ: می نشیند |
جُلوس: نشستن |
اِجْلِسْ: بنشین |
مثال برای ثلاثی مزید باب «تفعیل »:
|
ماضی |
مضارع |
مصدر |
امر مخاطب |
|
نَزَّلَ: پایین آورد |
یُنَزِّلُ: پایین می آورد |
تَنْزیل: پایین آوردن |
نَزِّلْ: پایین بیاور |
ثلاثی مجرّد فعل بالا عبارت است از:
|
ماضی |
مضارع |
مصدر |
امر مخاطب |
|
نَزَلَ: پایین آمد |
یَنْزِلُ: پایین می آید |
نُزول: پایین آمدن |
اِنْزِلْ: پایین بیا |
مثال برای ثلاثی مزید باب «مفاعلة»
|
ماضی |
مضارع |
مصدر |
امر مخاطب |
|
جالَسَ: همنشینی کرد |
یُجالِسُ: همنشینی می کند |
مُجالَسَة: همنشینی |
جالِسْ: همنشینی کن |
ثلاثی مجرّد فعلِ بالا را کمی جلوتر خواندیم. گاهی مصدر این باب بر وزن «فِعال» است.
مثال: جاهَدَ، یُجاهِدُ: مُجاهَدَة (جِهاد) - دافَعَ، یُدافِعُ، مُدافَعَة (دِفاع)
(مضارع) (امر)
تُنَزِّلُ: پایین می آوری نَزِّلْ: پایین بیاور.
تُعلِّمینَ: یاد می دهی. عَلِّمى : یاد بده.
تُجالِسونَ: همنشینی می کنید. جالِسوا: همنشینی کنید.
تُجاهِدانِ: جهاد می کنید. جاهِدا: جهاد کنید.
تُکْرِمُ: احترام می گذاری. أکْرِمْ: احترام بگذار.
تُخْرِجْنَ: خارج می کنید. أخْرِجْنَ: خارج کنید.
معلم: نکته، همزه باب إفعال در فعل امر، همیشه مفتوح « أ» است. مثال:
تُحْسِنُ: (نیکی می کنی) أحْسِنْ: (نیکی کن)
تُدْخِلانِ: (داخل می کنید) أدْخِلا: (داخل کنید)
(سماعی - قیاسی)
ماضی، مضارع و مصدر در ثلاثی مجرّد «سماعی» هستند. سماعی یعنی شنیداری. یعنی از قبل باید آنها را شنیده باشیم. به مصدر این فعل ها دقّت کنیم.
حَفِظَ حِفْظ قَرَأ قِراءَة
جَلَسَ جُلوس عَرَفَ عِرفان
امّا ماضی، مضارع و مصدر در ثلاثی مزید «قیاسی» هستند؛ یعنی اگر یک مورد را بلد باشیم بقیه فعلها و مصدرها را با مقایسه کردن می سازیم.
فعل هایی که در یکی از بابهای افعال و تفعیل به کار می روند؛ اغلب به صورت متعدّی ترجمه می شوند. یعنی نیاز به مفعول دارند. مانند:
نَزَلَ : نازل شد أنزَلَ و نَزَّلَ: نازل کرد.
